In de toren van de kerk van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle hangt een verborgen juweeltje: de beiaard die bestaat uit 50 klokken, gegoten door Klokkengieterij Petit & Fritsen in 1965. Dit instrument is met een klavier bespeelbaar, door een vernuftig systeem van klepels die aan de binnenzijde van elke klok hangen, hefbomen en kabels (foto 1). De beiaard wordt regelmatig bespeeld, op de eerste en derde zondag van de maand van 11u tot 11u30, door Dina Verheyden.
Dina Verheyden behaalde haar Master in Music voor Zang aan het Lemmensinstituut in Leuven.
Zij is een voormalig lid van het Onze-Lieve-Vrouwkoor. Zij is titularis van de beiaard van de kerk
van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle en sinds 2021 ook titularis van de nieuwe beiaard van
Puurs. Zij is docente aan de Koninklijke Beiaardschool ‘Jef Denyn’ en aan het ‘Institut Supérieur
de Musique et Pédagogie’ in Namen.
Met dank aan Dina Verheyden en aan François van der Jeught, bestuurslid en voormalig
secretaris van de Koninklijke Beiaardschool ‘Jef Denyn’ vzw voor hun inbreng tijdens de
voorbereiding van deze bijdrage. De auteur nam de foto’s 1 t.e.m. 6.
De korte melodie die overdag elk uur en halfuur te horen is uit de toren maakt de Mechelaars attent op het verstrijken van de tijd. Deze speelautomaat wordt in de volksmond liefkozend ‘de rammel’ genoemd, een verwijzing naar het gerammel dat boven in de toren klonk als een historische speeltrommel zich in beweging zette. In de loop der tijd werden vele speeltrommels gemoderniseerd, en hoewel het gerammel verdween, bleef de naam sluimeren in het Mechelse taalgebruik.
Het automatisch speelwerk gebruikt 21 beiaardklokken (van E tot c2), die spelen door de elektromagnetische hamers aan de buitenkant van de klokken. Na de melodie klinken de uurslagen of de eenmalige halfuurslag, op een kleinere klok.
Dina kiest deze melodieën uit, bewerkt ze voor 21 klokken en programmeert ze op de Apollo III-computer (foto 2 ).
Tijdens de Franse bezetting in de achttiende eeuw en tijdens de twee Wereldoorlogen, werden in onze regio klokken geroofd om het brons te gebruiken in de oorlogsindustrie. De luidklokken van de kerk van Onze-Lieve-Vrouw-over-de-Dijle kwamen wel terug. Uit de restanten van het vooroorlogse uurwerk in de toren, blijkt dat er toen reeds een uurslag in dienst was samen met uitwendige wijzerplaten en samen met een grote en een kleine wijzer. Dit alles werd mechanisch aangedreven met kabelgewichten (foto 3).
In 1944 werden de luidklokken vernield tijdens de brand van de kerk. Pas na de grote restauratie van de kerk in 1965 werd een nieuwe beiaard ingericht. Het automatisch speelwerk werd toen aangestuurd met een ponsband. Alle klokken, zelfs de luidklokken, werden voorzien van een buitenhamer. De sturing gebeurde via een grote relaiskast in de beiaardkamer. Kort nadien heeft men de zware klokken uit het automatisch speelwerk gehaald omdat ze té luid klonken. Op de ponsbanden (een systeem dat werkt volgens het principe van een draaiorgel) stonden een beperkt aantal melodieën, en ze werden uitgeschakeld samen met de uurslag (foto 4).
Het was waarschijnlijk om de mogelijkheden uit te breiden dat na verloop van tijd werd gekozen voor een elektronisch gestuurde inrichting van Italiaanse makelij. Hierdoor kon organist Wannes Vanderhoeven –inmiddels ook docent aan de Koninklijke Beiaardschool ‘Jef Denyn’– melodieën invoeren op een miniklavier verbonden met de stuurinrichting. De programmering hiervan werd echter recent onmogelijk door problemen met het display, die niet meer te herstellen waren. Men was dus verplicht om het hele toestel te verwijzen naar ‘defect cultureel erfgoed’. Het staat vandaag (2022) in de torenruimte onder de
beiaardcabine, 145 trappen hoog (foto 5).
De tijdelijke vernieuwing van het automatisch speelwerk door Clock-O-Matic vorig jaar was de aanzet om enkele zaken aan te pakken. De elektriciteit in de toren werd vernieuwd en de oude inrichtingen werden verwijderd. De galmgaten werden zorgvuldig afgewerkt met gaasdraad om duiven definitief buiten te houden: er werden wel twintig grote zakken duivenmest naar beneden gehaald. De bliksemafleider werd gecontroleerd en in orde gebracht, en er werden ook tegengewichten van de luidklokken ontroest en geschilderd. In de beiaardkamer staat een videocamera die toelaat de beiaardier van dienst op een
scherm achteraan in de kerk te bewonderen op zondagen na de mis om 11u.
Dit alles is een opmaat naar de grote uitdaging die zich nu aandient. De beiaard, de klokken en de klepels hebben dringend een grondige renovatie en onderhoud nodig. Het klavier, de beiaardcabine en de inrichting boven in de toren zijn eveneens aan vervanging toe (foto 6).
Ook de speelautomaat zal deels vernieuwd moeten worden, omdat de mechaniek en de buitenhamers onbetrouwbaar geworden zijn en regelmatig dienst weigeren. Als de klepels vervangen worden, zullen de klokken een veel vollere en warmere klank voortbrengen en het instrument ook beter bespeelbaar maken, wat dan weer invloed heeft op het repertoire dat gespeeld kan worden. Ook de melodieën van de speelautomaat zullen hier baat bij hebben. We kijken al uit naar deze mooie en klinkende toekomstmuziek, die helemaal zou passen in de klokkencultuur die Mechelen rijk is.
Tekst: Frans Verheyden – Mechelen, 29 november 2022
Momenteel (lees mei 2023) wordt de laatste hand gelegd aan de overeenkomst tussen de kerkfabriek Lieve-Vrouweparochie en de stad, waardoor de beiaard in erfpacht wordt gegeven van de stad voor een duurtijd van 50 jaar.
Erg boeiend en informatief verhaal, Frans: dank je!